आत्मपॅम्पलेट - A must watch movie

आत्मपॅम्पलेट या नावाचा मराठी चित्रपट येतोय तोही परेश मोकाशी यांचा हे ऐकल्यावर - हे काय विचित्र नाव आणि पाहायलाच हवा हे दोन्ही विचार एकदमच मनात आले. मागच्या आठवड्यात काही कारणाने जमलं नाही आणि रविवारी bookmyshow वर बघते तर सोमवार नंतर जवळच्या थिएटरमध्ये एकही शो नाही. एकदम खट्टू व्हायला झाले. मराठी चित्रपट नाहीच ठेवत हे लोक जास्त दिवस इथपासून आता OTT वर कधी येईल इथपर्यंत अनेक विचार मनात येऊन गेले. परेश मोकाशी आणि मधुगंधा कुलकर्णी या जोडीचे वेगळ्या धाटणीचे चित्रपट प्रत्येक वेळी खूप आवडलेले, त्यामुळे काल सहज चाळा म्हणून पुन्हा bookmyshow वर पाहिले तर काय, चक्क वाढवलेले नवे शो दिसले. आज सर्वांना दसऱ्याची सुटी आणि वेळही जुळली. लगेच तिकिटे बुक केली, संपूर्ण कुटुंबाची. (मुली जरा साशंक होत्या पण थोडा आग्रह आणि त्यांना आवडलेल्या याच दोघांच्या पूर्वीच्या सिनेमांचे दाखले दिल्यावर त्या तयार झाल्या.) आज चित्रपटगृहातून बाहेर पडल्यावर दोघींच्या चेहऱ्यावर एक मस्त चित्रपट पाहिल्याचा आनंद आणि डोळ्यांत आईने चांगली निवड केल्याची कबुली पाहून मलाच तरंगायला झालं.

चित्रपट खरोखरच उत्तम आहे. काही ओळखीचे चेहरे वगळता सर्व नवे चेहरे. लहान मुलांपासून मोठ्यांपर्यंत सगळे इतका सहज सुरेख अभिनय करतात की क्या बात है. सुरुवात होते ती परेश मोकाशींच्या आवाजातील आशिष या मुख्य पात्राच्या तऱ्हेवाईक निवेदनाने. आत्म पॅम्पलेट नावाच्या अर्थाचा उलगडाही लगेचच होतो. आशिषचा आवाज संपूर्ण चित्रपटभर आपल्याला सोबत करतो. आवाजातील मजेशीर चढ उतार, informal बोली वाक्ये, त्यातून बरोब्बर पोहोचणाऱ्या भावना आणि जोडीला समोर दिसणारी गमतीशीर पणे चित्रित केलेली दृश्ये प्रेक्षकांशी चटकन इतकी जवळीक साधतात की सुरुवातीपासूनच प्रेक्षक मोकळ्या मनाने सरसावून बसतो. हळूहळू खसखस पिकते, मग हसू येऊ लागते. लहानग्या आशिष आणि सृष्टीच्या गोष्टीत सगळे रमून जातात.

कोणाच्याही आयुष्यात घडू शकतील अशा हलक्या फुलक्या प्रसंगातून समोरची लहानमोठी पात्रे अगदी आपलीशी होतात आणि मग अचानक एक नवा मुद्दा समोर येऊन ठाकतो. वाटतं, अच्छा! असा विषय आहे का! पण गंभीर, विवाद्य होऊ शकेल असा तो गुंतागुंतीचा मुद्दाही अगदी सहजपणे बाजूला पडतो. कारण लहान मुलांच्या निरागस विश्वात त्याला जागाच नसते. सर्वजण जर असाच साधा सोपा विचार करायला लागले तर कित्ती छान होईल असा विचार मनात आल्यावाचून राहत नाही.

आशिष आणि सृष्टीची गोष्ट नवी नवी वळणे घेत पुढे सरकत राहते. काळाचा संदर्भ देणाऱ्या घटना, मागे क्षणभरच वाजणारी विशिष्ट गाणी, पेप्सी कोला, बर्फाचा गोळा, पेरू, चिंचा, शाळेतल्या विविध स्पर्धा यांचे काही सेकंदाचे शॉट्स उत्कृष्ट पार्श्वसंगीताप्रमाणे गोष्टीला उत्तम साथ करतात. नवी नाही तर जुनीच अधिक जवळची ओळख देतात. वाद, दुःखद घटना, निराशा यांचे स्तोम न माजवता सकारात्मकतेचा चमकदार सुखद धागा प्रत्येक नव्या प्रसंगातून आपल्याला अलगद पुढे नेतो. चित्रपट संपवून बाहेर पडलेला प्रेक्षक एक उत्तम कलाकृती पाहिल्याच्या समाधानात बाहेर पडतो. या समाधानात करमणुकीची निखळता असते, चतुराईने मांडलेल्या वैचारिक जाणिवेची प्रगल्भता असते आणि विनाभेसळ मांडणीचे कौतुकही असते.

आपल्या मनाप्रमाणे, तडजोड न करता विषय मांडता येणे हे खरोखरच भाग्याचे आणि ते या चित्रपटाच्या माध्यमातून करता आले असे परेश मोकाशी म्हणतात. उत्तम कलाकृती रसिकांना हव्या असतील तर असे स्वातंत्र्य कलावंतांना मिळायला हवे. आणि ते मिळेल प्रेक्षकांच्या प्रेमातूनच. वाढलेले नवे शो हे कदाचित या प्रेमाचेच लक्षण आहे.

तेव्हा जरूर जरूर पहा.. आत्म्पॅम्पलेट

24 Oct 2023

The play is the thing...

शेक्सपियरच्या सुप्रसिध्द हॅम्लेट या नाटकातील हे तितकेच सुप्रसिध्द वाक्य! आज तिसरी घंटा या मधुकर तोरडमल यांच्या आत्मचरित्रात यावरचे विवेचन वाचनात आले. ते माझ्या कल्पनेपेक्षा थोडे वेगळे होते. मी जेव्हा हॅम्लेट पाहिले तेव्हा या वाक्याचा संदर्भ - मंचावर घडवलेले नाटक राजाच्या सद्सद्विवेकबुध्दीला साद घालेल आणि त्याचे प्रतिबिंब त्याच्या चेहऱ्यावर उमटून त्याच्या मनातला चोर पकडला जाईल ही कल्पना हॅम्लेटला सुचली असा घेतला होता. म्हणून The play is the thing. (कर्ज चित्रपटात ऋषी कपूरने सिमी गरेवालला पकडण्यासाठी अशीच काहीशी आयडिया वापरल्याचे आठवते.)

हॅम्लेट आपल्या या कल्पनेला पाठपुरावा करतो आणि नटांना ज्या सूचना देतो (Speak the speech, I pray you, as I pronounced it to you) त्या एका दिग्दर्शकाच्या नटांना केलेल्या सूचना आहेत असे तोरडमल म्हणतात. नाटक पाहताना लेखक किंवा अभिनेते शब्द किंवा दृश्य स्वरूपात आपल्यासमोर असतात. पण म्हणून केवळ त्यांच्यामुळे नाटक उभे राहू शकत नाही. लेखकाचे म्हणणे समोरच्यापर्यंत नेमकेपणाने पोहोचावे यासाठी ते कसे मांडावे, आक्रस्ताळेपणाने की संयमितपणे, अभिनय नैसर्गिक हवा की अभिनिवेशी इ. अनेक निर्णय दिग्दर्शक घेत असतो. एक चुकीचा निर्णय अर्थाचा अनर्थ किंवा रसभंग करू शकतो. त्यामुळे नाटकात दिग्दर्शक अत्यंत महत्त्वाचा. म्हणूनच नाटक हे केवळ लेखकाचे वा नटांचे नसून ते एक teamwork असल्याचे तोरडमल अधोरेखित करतात.

हे वाचले आणि मला चक्क आठवले गीतरामायण. तुम्ही म्हणाल गीतरामायण आणि नाटकाचा काय संबंध! गीतरामायणातील गा बाळांनो श्रीरामायण हे गाणे तुम्ही ऐकले असेल. वाल्मिकिंच्या आश्रमात वाढणारे श्रीरामपुत्र लव आणि कुश आता कुमारवयीन झाले आहेत. त्यांनी गावोगावी जाऊन रामचरित्राचे गायन करावे यासाठी वाल्मिकी ऋषी त्यांना या गीतातून अनेक सूचना देतात. गाताना घाई करू नका, क्रम लक्षात घ्या, आवाजात गोडवा असू द्या, मुद्रा संयत ठेवा, रोज थोडे थोडे गाऊन पुरे करा अशा या सूचना. हे आठवले आणि वाटले याही दिग्दर्शकाच्याच सूचना आहेत की. गावोगावी जाऊन रामचरित गायचे तर ते तितक्याच तन्मयतेने, पूर्णार्थाने समोरच्यापर्यंत पोहोचायला हवे. ते ऐकल्यावर लोकांच्या मनात जो भाव उमटणे अपेक्षित आहे त्यासाठी ते विशिष्ट पद्धतीनेच सादर व्हायला हवे. मग त्यासाठी अशा डोळस सूचना हव्यातच.

माझ्याप्रमाणेच पूर्वी अनेकांच्या मनात दिग्दर्शक नेमके करतो काय असा प्रश्न येऊन गेला असेल. लेखक, नट, ध्वनी, प्रकाश, नेपथ्य वाल्यांना आपले काम physically दाखवता येते. पण दिग्दर्शन ही मात्र एक अमूर्त कला आहे नाही का? नाटक असो, गायन असो वा आणखी काही; ते अनुभवणाऱ्या लोकांच्या मनात अपेक्षित भाव, प्रतिक्रिया उमटायची असेल तर योग्य मार्गदर्शन महत्त्वाचे. अशा मार्गदर्शनाचे किंवा दिग्दर्शनाचे महत्व शेक्सपियर आणि आपले गदिमा दोघांनी किती सहजपणे मांडले आहे नाही का!

26 Dec 2023

गालिब - एक अनवट नाटक

आज गालिब पाहिलं. चिन्मय मांडलेकर लिखित दिग्दर्शित अर्थपूर्ण, तरल आणि जमून आलेलं नाटक. लेखकाचे भावविश्व, वेळोवेळी होणारी मानसिक कोंडी, त्याचे भारलेपण, अस्वस्थता आणि त्यातूनच जन्म घेणारा निर्मितीचा अनावर क्षण यांचा अनुभव जिवंत करणारं दर्जेदार लेखन हा या नाटकाचा आत्मा आहे. कलाकाराची सर्जनशीलता, भोवतालची परिस्थिती आणि मनातील भावभावना यांचा परस्पर संबंध किंवा कार्यकारणभाव नाटक पाहताना सतत जाणवत राहतो.

एक प्रथितयश कादंबरीकार मानव किर्लोस्कर, त्याच्या दोन मुली आणि एक विद्यार्थी जो यशस्वी कादंबरीकार म्हणून उदयाला आलेला आहे अशा चार पात्रांमध्ये नाटक घडते. वडील आणि धाकटी मुलगी इला यांचे नाते फार मोहकपणे व्यक्त झाले आहे. याचे श्रेय लेखकाने उभ्या केलेल्या सशक्त व्यक्तिरेखांना आहेच पण गौतमी देशपांडे आणि गुरुराज अवधानी या अभिनेत्यांनाही आहे. विशेषतः गौतमीने या भूमिकेचे सोने केले आहे. बहिणी बहिणींचे आपसातील कधी प्रेमळ तर कधी भांडाभांडीचे नातेही अगदी वास्तव आणि नैसर्गिक. विराजसचा अंगदही सहज आणि सुरेख. पडदा उघडताच दृष्टीस पडते ते जुन्या अव्यवस्थित, भरपूर पुस्तके, अडगळ भरलेल्या घराचे कथेला न्याय देणारे वास्तववादी नेपथ्य. त्याचा आणि कारंजाचा वापरही फार छान. वेशभूषा, खास करून इलाचा कपडेपटही उल्लेखनीय. शिव्या किंवा सिगारेटचा वापर गरजेपेक्षा थोडा जास्त वाटतो पण एकूण नाटकाच्या पार्श्वभूमीवर तो क्षम्य ठरतो.

सतत घडणाऱ्या नाट्यमय घटना नाहीत, ओढून ताणून आणलेला विनोद नाही. विषय कौटुंबिक वा रोजच्या जगण्यातला नाही. तरी जाणकार प्रेक्षक नाटकात रंगून जातो तो त्यातील वेगळेपणा आणि दर्जामुळे. प्रेक्षक ठराविकच गोष्टी स्वीकारतात हा दृष्टिकोन बाजूला ठेवून या सर्वार्थाने वेगळ्या नाटकाची निर्मिती केल्याबद्दल निर्मात्यांचे अभिनंदन आणि एक प्रेक्षक या नात्याने आभारही.

4 march 24

रंगभूमी त्यांची आणि आपली

#UKdiary

या वर्षी जागतिक रंगभूमी दिनाच्या दिवशी लंडन westend मधील थिएटर रॉयल ड्रुवरी लेन नाट्यगृहामध्ये Frozen हे musical बघायची संधी मिळाली. पूर्वी काही वर्षे इंग्लंडमध्ये राहूनही तेथील थिएटर अनुभवण्याचा योग आला नव्हता. त्यामुळे या सुटीत तो साधायचाच असे ठरवले आणि उपलब्ध दिवस आणि तिकिटे यांचा मेळ जमवला.

आपल्या आणि तिथल्या नाटकांत एक मुख्य फरक म्हणजे तेथील नाटके वर्षानुवर्षे एकाच नाट्यगृहात सुरू असतात. आपल्याप्रमाणे नाटकाचा संच गावोगावी फिरत नाही तर अनेक ठिकाणचा प्रेक्षक नाटक पाहायला खास म्हणून त्या त्या नाट्यगृहात येतो. देश लहान आहे म्हणून कदाचित हे जमत असावे. त्यात लंडन हे देशातील राजकीय, सामाजिक आणि सांस्कृतिक घडामोडींचे केंद्रस्थान. त्यामुळे पहिल्यापासून हीच पद्धत तेथील प्रेक्षकांच्या अंगवळणी पडली असावी. लंडनचा Westend हा भाग तेथील नाट्यगृहांसाठी म्हणूनच प्रसिद्ध आहे. प्रत्येक नाटकाचे रोज एक किंवा दोन प्रयोग ठरलेले. त्यामुळे प्रेक्षक आपल्या सोयीने महिना महिना आधीपासून तिकिटांचे booking करतात.

दुपारी दोन वाजता आम्ही थिएटरला पोहोचलो तेव्हा अडीचच्या प्रयोगासाठी आलेल्या प्रेक्षकांची बाहेर रांग लागली होती. बहुतेक advance booking वाले होते. आयत्या वेळी तिकीट काढणारे आम्ही मोजकेच. मुलींना रांगेत उभं करून मी आत जाऊन तिकीट काढून आले. पुढच्या सीट आधीच भरलेल्या आणि तिकिटे चांगलीच महाग त्यामुळे आमची तिकिटे बाल्कनीत पार मागे होती. बाहेर काहीतरी खाऊन मग नाटकाला बसण्याचा प्लॅन आधीच जमलेली गर्दी पाहून डळमळला आणि आम्ही आमच्या खुर्च्यांवर जाऊन बसलो. प्रेक्षकांत नाटकातील पात्रांचे पोशाख घालून नटून थटून उत्साहाने आलेली लहान मुलं भरपूर होती. प्रेक्षागृहातील खुर्च्यांच्या रांगा असलेल्या पायऱ्या बऱ्याच उंच होत्या त्यामुळे आमच्या जागेवरून स्टेज पार खाली दिसत होते. आम्हाला नाटक कितपत दिसेल याची चिंता वाटू लागली. पण नाटक सुरू झाले आणि साऱ्या चिंता आम्ही विसरलो.

एल्सा आणि आना या दोन राजकन्यांची ही गोष्ट. थोरलीच्या हातात तिला न सांभाळता येणारी जादू; जिच्यामुळे एका क्षणी ती आपल्या धाकट्या बहिणीला चुकून इजा करते. तो प्रसंग इतका उत्तम साकार झाला की अंगावर काटा आला. विजेचा लोळ यावा तसा झगझगीत प्रकाश आणि दुसऱ्याच क्षणी बेशुद्ध होऊन पडलेली आना. यानंतर असे अनेक प्रसंग आले जेव्हा मी आणि मुली अवाक होऊन, शब्दही न बोलता एकमेकींकडे नुसत्या टकमका बघत होतो. Musical असल्याने गाणी होती आणि नृत्यही. नृत्याचा वापर कधी केवळ पार्श्वभूमी म्हणून तर कधी कथानकाचा तोल आणि वेग अधोरेखित करणारा स्वतंत्र घटक म्हणून फार सुंदर केलेला दिसला. पण विशेष नजरेत भरले ते नेपथ्य आणि लाईट्सचा केलेला सुरेख वापर. नेपथ्याचे तीन चार पदर रंगमंचाची खोली कमी जास्त करत होते. कधी राजवाडा तर कधी जंगल, कधी अचानक भुईतून साकारणारे उन्हाळी दृश्य तर कधी स्टेजवरून सरकत जाणारा लांबच लांब बर्फाळ पूल. केवळ अप्रतिम!

स्वेन हा रेनडिअर आणि ओलाफ हा snow man ही दोन माणूस नसलेली पात्र. चार पायांचा, केवळ शारीरिक हालचालींतून बोलणारा रेनडिअर सहज व सुरेख वावरत होता. त्याच्या वेशाच्या आत एक माणूस होता की दोन याचा शेवटपर्यंत पत्ता लागला नाही. ओलाफ म्हणजे चक्क कळसूत्री बाहुला होता आणि त्याला हाताळणारा कलाकारही त्याच्यासोबत हुंदडत, बागडत मजेत गाणी गात होता. तांत्रिक दृष्ट्या तो बाहुला इतका चोख होता की तो वितळून कमी झाला, त्याचे दोन भागही झाले पण ते जोडल्यावर तो पुन्हा जिवंतही झाला. आणि हे सारे कलात्मकतेपेक्षा तंत्र जड न होऊ देता. तंत्र कलेला आणखी उंचीवर कसे नेऊ शकते याचे ते एक उत्तम उदाहरण होते.

मध्यांतर झाले आणि आम्हाला पुन्हा भुकेची जाणीव झाली. इथे नाटकाच्या मध्यांतरातील गरम वड्यांना चटावलेल्या आमच्या जिभांना कुठे काही खाऊ सापडेना. सगळ्या स्टॉल्सवर लहानग्यांसाठी प्लॅस्टिकच्या आणि मोठ्यांसाठी काचेच्या रंगीबेरंगी बाटल्या व उंच काचेचे पेले. या इंग्रजांना थिएटरमध्ये केवळ पेयांची आठवण होते, चमचमीत खाण्याची नाही हाही एक सांस्कृतिक फरक टिपून घेऊन आम्ही जागेवर येऊन बसलो.

कथानक पुढे सरकत होते तसा साकार होणारा एक एक प्रसंग विस्मयचकित करत होता. एल्साची जादू, तिने बनवलेली हिमसृष्टि, वन्य जमातीचा गमतीशीर नाच, आना आणि क्रिस्टोफचा बर्फाच्या पुलावरचा मजेदार घसरडा प्रवास सगळं सगळं बघण्यात प्रेक्षक रंगून गेले होते. टाळ्या वाजत होत्या. आणखी एक उल्लेखनीय प्रसंग म्हणजे शेवटी आना गोठत जाते तेव्हाचा. पांढरे करडे कपडे घातलेले नर्तक नृत्य करता करता विशिष्ट पोज घेऊन जवळ आले; एकमेकांना असे जोडले गेले की त्यांची एकत्रित अशी बर्फाची शिळा तयार झाली. गोठत चाललेली, कष्टाने हालचाली करणारी तशाच कपड्यातील आना त्यांना येऊन चिकटली आणि क्षणात निश्चल झाली. त्या बर्फाच्या शिळेत मिसळून गेली. ते पाहताना अंगावर रोमांच उभे राहिले इतका तो सीन परिणामकारक होता. Frozen चित्रपट सुंदर आहेच पण त्याचे हे नाट्यरूपांतर अधिक जिवंत होते हे नक्की!

नाटक संपवून आम्ही बाहेर आलो तेव्हा काहीतरी नवे अविस्मरणीय पाहिल्याचे समाधान आणि तृप्तीची भावना मनात होती. तिकिटांचा खर्च आता अवाजवी वाटत नव्हता कारण घेतलेला अनुभव हा शंभर टक्के पैसा वसूल होता. आडवारीसुध्दा भरगच्च भरलेले प्रेक्षागृह पाहून लोकांना असलेली कलेबद्दलची आस्था आणि आदर जाणवला होती. अभिनय, संगीत, नेपथ्य, वेशभूषा, लाइट्स आणि तंत्र या साऱ्यांचे उत्तम टीम वर्क कायम स्मरणात राहील याची खात्री वाटत होती.

रंगभूमीची उज्वल परंपरा जशी तिकडे आहे तशी आपल्याकडेही आहे. उत्तम निर्मिती आपल्याकडेही होते. पण अत्याधुनिक तंत्रज्ञान वापरून कलेला आणखी उंचीवर कसे नेता येते ते तिथे पाहायला मिळाले. त्यासाठी लागणारे आर्थिक पाठबळ हा एक महत्त्वाचा मुद्दा आहे. तो नसतानाही आपल्याकडील कलावंत आपली सर्जनशीलता पणाला लावून कलात्मक मार्ग शोधतातच. पण तो मिळाला तर..! त्यासाठी गरज आहे ती चाणाक्ष निर्माते, जबाबदार कलाकार आणि जाणकार प्रेक्षक यांच्या एकत्रित प्रयत्नांची; नाटक ही जिवंत कला असल्याने स्क्रीनपेक्षा अधिक demanding असल्याचे वास्तव ओळखण्याची. खरंच हे व्हायला हवे कारण त्यातून मिळणारा आनंद आणि अनुभव हा अधिक थरारक असेल याबद्दल शंका नाही.